Aleksander Niweliński
doradztwo w zakresie fauny i flory

Zwierzęta mówią nie tylko w noc wigilijną?

Od zarania dziejów świat zwierząt budził głębokie emocje w istotach ludzkich. Strach, groza, obrzydzenie, zaciekawienie, sympatia, podziw a także przyjaźń i miłość objawiane przez człowieka w kontaktach ze zwierzętami są wyrazem naszej – mniej lub bardziej – świadomej ekscytacji „braćmi mniejszymi”.

A jednak – czując się istotami wyższymi, z reguły lekceważymy je i uznajemy za stworzenia pozbawione świadomości, wystawiając sobie niezbyt pochlebną laurkę, którą często weryfikuje życie. Pewni niewątpliwej przewagi brniemy przez ocean swojej wyobraźni, z reguły upewniając się w swej wyższości nad światem a zarazem nie doceniając możliwości, jakimi dysponują zwierzęta. A przecież szereg mechanizmów, do których wytworzenia człowiek musiał empirycznie dochodzić przez stulecia, funkcjonuje w otaczającym nas – czy chcemy tego czy też nie – ogromnym, bogatym świecie zwierząt. Wystarczy wspomnieć o wszystkim znanych już ultradźwiękach stosowanych w echolokacji przez nietoperze, o sposobach porozumiewania się wielorybów czy delfinów, bądź słoni, które za pomocą infradźwięków (poniżej 16 Hz) niesłyszalnych dla ludzkiego ucha potrafią porozumiewać się na wiele kilometrów. Niesamowity wręcz zmysł wzroku u ptaków drapieżnych, zdolnych obserwować na ziemi niewielkie zwierzęta z wysokości kilkuset a nawet kilku tysięcy metrów, równać się może z najnowocześniejszymi lunetami, wciąż udoskonalanymi i wciąż nie tak doskonałymi jak te, którymi od setek tysięcy lat dysponują ptaki.

Wyliczanie rewelacji świata zwierząt mogłoby zająć tysiące stron, a chcę użyć ich jedynie jako argumentu, który mógłby skłonić nas do refleksji i zadumy nad własną niedoskonałością. W polityce z reguły zakłada się konieczność porozumienia z kimś, kto ma coś do powiedzenia – czy zatem od rzeczy byłoby porozumieć się ze zwierzętami?

Zadufani w sobie nie dostrzegamy takiej możliwości porozumienia, chociaż wielekroć rozmawiamy z naszym psem lub chomikiem nie zdając sobie sprawy z tego, że zwierzę naprawdę nas słucha. Jest rzeczą znaną, iż pies bardzo łatwo uczy się kojarzenia określonych słów z daną sytuacją odgadując nasze intencje. Najczęściej wtedy bywamy zaskoczeni a potem przyzwyczajamy się do tej sytuacji, uznając ją za oczywistą. Chomiki zaś to zwierzęta niezwykle pojętne, podobnie zresztą jak szczury i myszy, które co pewien czas zaskakują naukowców swoją inteligencją. A reakcje psa byłyby dla większości z nas znacznie bardziej zrozumiałe, gdybyśmy spróbowali odczytać psie sposoby zachowania, a dokładnie psią mowę, przy pomocy której nasz pies (nieraz długo i rozpaczliwie) stara się do nas zbliżyć lub o czymś nas powiadomić. Niestety, człowiek uczy zwierzęta udomowione co jest dobre a co złe. Z kolei zwierzęta dzikie przestrzegają ściśle obowiązujących w ich świecie norm, których przekroczenie jest dla nich niemożliwe. Zoopsychologowie dowodzą, że świat wartości u zwierząt istnieje, choć jest on dla człowieka mroczną tajemnicą.

Już słynny etolog, laureat Nagrody Nobla Konrad Lorenz spostrzegł istnienie zarysów norm moralnych u niektórych zwierząt.

Odeszliśmy w świat własnego języka, zapominając o mowie ciała, która dla zwierząt jest podstawowym sposobem porozumienia. Słynna badaczka goryli Dian Fossey stała się członkiem rodziny goryli górskich postępując według ich kanonów i osiągając pełne zaufanie zwierząt. Porozumienie?

Tak. I dla Dian Fossey rozmowa z gorylami była możliwa nie tylko w noc wigilijną.

Kontakty ze zwierzętami wciąż otwierają przed człowiekiem nowe możliwości – dowodem są choćby dzieci autystyczne, u których stwierdza się znaczną poprawę stanu zdrowia po seriach jazd konnych, spotkań z alpakami, delfinami lub innego rodzaju animaloterapii.

Sygnały, jakimi porozumiewają się zwierzęta, są umiejętnością wrodzoną. Człowiek zaś musi nauczyć się języka, którym porozumiewa się z innymi ludźmi. Pomimo to uważamy nasz język za najważniejszy. A jednak słynny koń o imieniu Hans, „uczony” arytmetyki przez swojego pana, udowodnił zupełnie inny sposób „rozumienia” ludzkiej mowy…

Właściciel Hansa podjął się nauczenia swego pupila sztuki liczenia i rzeczywiście, koń po pewnym czasie na polecenie trenera potrafił podawać wyniki odejmowania liczb nawet dwucyfrowych, grzebiąc kopytem właściwą ilość razy. Koń z reguły podawał prawidłowe odpowiedzi, przeprowadzono jednak dodatkowe eksperymenty w celu udowodnienia zdolności zwierzęcia. Gdy pytania zadawała publiczność podczas specjalnych pokazów, koń odpowiadał prawidłowo. Także wówczas, gdy pytania znały wyłącznie dwie testujące konia osoby - gdy jeden z pytających szeptał koniowi do ucha pytanie i następnie chował się, koń również udzielał właściwych odpowiedzi. Gdy jednak zadanie znane było jedynie osobie pytającej, która po wyszeptaniu koniowi do ucha pytania znikała z pola widzenia zwierzęcia, koń nie umiał udzielić odpowiedzi, grzebiąc kopytem niezliczoną ilość razy. Tajemnica „utalentowanego” konia tkwiła we właściwej zwierzętom umiejętności odczytywania „mowy ciała”, ponieważ koń nauczył się odczytywać język ciała trenera, który bezwiednie przekazywał mu sygnał o prawidłowej liczbie uderzeń kopyta.

Szympans Kenzi opanował sztukę porozumiewania się z człowiekiem przy pomocy klawiatury komputera oznakowanej rysunkami. Znane są przypadki opanowania sztuki języka migowego przez szympansy i goryle. Osiągamy stosunkowo wysoki stopień porozumienia ze wszystkimi tresowanymi zwierzętami, które, traktowane ze zrozumieniem a nawet szacunkiem, starają się odgadywać nasze życzenia i zamiary.

Wygląda więc na to, że kolejny ruch w kierunku porozumienia ze zwierzętami należy do nas. W wielu przypadkach zwierzęta wręcz objawiają wobec człowieka zdolność empatii, jaka przecież powinna cechować nas wobec zwierząt. A przecież taka postawa wobec „braci mniejszych” być może pozwoliłaby nam głębiej zrozumieć siebie samych i zmieniłaby świat na lepszy, o jakim wszyscy mniej lub bardziej świadomie marzymy? Rudyard Kipling w „Księdze dżungli” opisuje przygody Mowgli’ego, dziecka wychowanego przez wilki. Można tę piękną opowieść dla dzieci i młodzieży traktować jak wytwór wyobraźni autora.

Ale przecież znamy autentyczne, udokumentowane przypadki wychowywania dzieci przez dzikie zwierzęta – wychowane przez wilki dziewczynki Kamla i Amala i chłopiec o imieniu Shamdeo w Indiach, dziewczynka w Meksyku, polująca ze stadem wilków na kozy, wychowane przez małpy dzieci John Ssebunya w Ugandzie i Marina Chapman w Kolumbii a także chłopiec wychowany przez lamparty w Indiach. Czy rzeczywiście słuszna jest nasza postawa wyższości wobec zwierząt?

Wigilia Bożego Narodzenia to jedyny dzień w roku, w którym skłaniamy się do refleksji nad zrozumieniem mowy zwierząt. I – kto wie, czy nie powinniśmy dla własnego dobra przemyśleć swojej postawy w obliczu ginącego świata dzikiej przyrody?

Aleksander Niweliński